در ستایش حروف عربی

تایپوگرافی عربی در کنار دیگر اسلوب‌های نوشتاری غیرلاتین طی سال‌های اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. شاید بتوان گفت که سیر تکاملی‌اش را با سرعتی بیش از پیش در منطقه‌ی خاورمیانه در این دوران داشته است. این سیر تکاملی تنها محدود به جهان عرب نمی‌شود، بلکه در سایر کشورهای غیرعربی هم گسترش پیدا کرده است. نه تنها از دیگر اسلوب‌های نوشتاری تاثیر پذیرفته، بلکه تاثیرات متعددی هم بر آنها داشته است. از جمله‌ی این تعامل‌ها می‌توان به پروژه‌های متعددی که در زمینه‌ی هماهنگ‌سازی بصری حروف عربی و لاتین انجام شده اشاره کرد. «موسسه‌ی خط» (1) که توسط هدی اشمیتزحوزه آبی‌فارس (2) بنیانگذاری شده، از مهم‌ترین و معدود بنیادهایی‌ست که در این زمینه به‌صورت حرفه‌ای و آکادمیک تحقیق و فعالیت می‌کند. هدی مؤلف چندین کتاب آموزشی و تحقیقاتی در این زمینه از جمله «همسان‌گزینی تایپوگرافیک» (3) و «همسان‌گزینی تایپوگرافیک در شهر» (4) است. این آثار به‌وضوح بر ضرورتِ به‌روزسازیِ گرایش‌های موجود در حیطه‌ی تایپوگرافی و طراحی تایپ تاکید دارند؛ همچنین پروژه‌هایی را که با موفقیت در این زمینه انجام شده‌اند به نمایش درمی‌آورند. در حال حاضر پروژه‌های متعددی در نقاط مختلف دنیا با حال و هوای مشابه انجام شده است. بدون شک نیاز به معیارهایی که بتواند میزان موفقیت یا عدم موفقیت هر یک از این رویکردها را ارزیابی ‌کند بیش از پیش احساس می‌شود.

بی‌تردید تایپوگرافرها و طراحان حروف عربی مکرراً با سوال‌های انتقادیِ متعددی، که ‪عموماً از حیطه‌ی دیزاین فراتر می‌روند، مواجه می‌شوند.

شاید بتوان گفت برخی از این سوال‌ها، که لزوماً در محدوده‌ی ریخت‌شناسی حروف قرار نمی‌گیرند، نقش عمده‌ای را در روند طراحی تایپ و تایپوگرافی بازی می‌کنند. برای نمونه می‌توان به مسائلی اشاره کرد که مختص به ساختارِ منحصر‌به‌فردِ اسلوب نوشتاری عربی و فارسی هستند، از جمله نحوه‌ی تلاقی حروف، ارتباط آن‌ها با نقاط و فواصل بین آن‌ها.

از نمونه‌های دیگر می‌توان به تعدد حروف با نحوه‌ی تلفظ یکسان (به‌خصوص در زبان فارسی) اشاره کرد که به پیچیده‌ شدن غیرضروری اسلوب نوشتاری این زبان منجر می‌شوند. طراحان معاصر تلاش‌های متعددی می‌کنند تا مسائل انحصاری در اسلوب نوشتاری حاضر را به چالش بکشند. با وجود این، مباحثی که ریشه در ساختار بنیادی این اسلوب دارند همچنان نیازمند توجه بیشتری هستند. برای مثال می‌توان به طراحی ابرخانواده‌ی (5) یک تایپ‌فیس اشاره کرد که دربرگیرنده‌ی خانواده‌های حروف با عرض‌های مختلف (کشیده یا عریض، عادی، و فشرده) است یا تایپ‌فیس‌هایی که شامل تعداد نامحدودی از اتصالات می‌شوند. هرچند این دستاوردها سهم عمده‌ای در پیشرفت‌های تایپوگرافی عربی دارند، همچنان نیاز بیشتر به تحقیقات و درک عمیق‌تر از ساختار بنیادی این اسلوب نوشتاری احساس می‌شود.

استفاده و اهمیت زبان عربی طی سال‌های اخیر در کشورهای غربی رواج بیشتری یافته است. نیاز به گفتگوی دوطرفه بین کشورهای غربی و عربی، و ایجاد روابط عمیق‌تر فرهنگی، اجتماعی و سیاسی (در جهت درک بهتر طرفین) برای کشورهای غربی واضح‌تر شده است. از یک طرف، گسترش بی‌ثباتی در خاورمیانه و بحران مهاجرت در این منطقه، اهمیت برقراری ارتباط از طریق زبان عربی را بیش از پیش کرده است. از سوی دیگر، افزایش روزافزون خیل مهاجران سبب پراکندگی گسترده‌ی جمعیت عرب‌زبان در اقصی نقاط دنیا و در نتیجه منجر به گسترش مرزهای جغرافیایی این زبان شده است. با این حال تعداد بسیار محدودی از نهادها اهمیت این خط را تجلیل می‌کنند.

با توجه به این دلایل، هجوم طراحان عمده (چه عرب و غیره) به این حیطه از فعالیت‌های تایپوگرافیک و تلاش در جهت اهمیت بخشیدن به آن در سال‌های اخیر چندان غیرمنتظره نیست. «۱۰۰ پوستر برتر عربی» (6) عنوان یک بنیاد غیرانتفاعی مستقر در قاهره است که هدف از تشکیل آن بزرگداشت ۱۰۰ پوستر برتر عربی طراحی‌شده در سه سال اخیر در سرتاسر دنیاست. این موسسه توسط پروفسور رایان عبدالله (7)، رئیس دانشکده‌ی هنر و علوم کاربردی در دانشگاه آلمانی در قاهره و استاد تایپوگرافی در دانشگاه لایپزیگ آلمان، احمد ثقفی الحیت (8)، طراح گرافیک و مدیر گروه موقت رشته‌ی گرافیک دیزاین در دانشگاه آلمانی در قاهره، داریوس گوندور (9) و جوچن بران (10) هر دو طراح گرافیک و مدرس رشته‌ی گرافیک دیزاین در دانشگاه آلمانی در قاهره، تاسیس شده است. این موسسه مانند یک بنیاد منسجم و پویا در جهت احیا و حمایت از گوناگونی در زبان بصری دنیای عرب، تنها از طریق انتخاب و جمع‌آوری پوسترهای عربی عمل می‌کند. ماموریت آن ارزیابی اهمیت طراحی پوستر به عنوان یک رسانه‌ی ارتباطی مدرن و معاصر در داخل و برای منطقه است.

هدف غایی این موسسه، بر اساس بیانیه‌شان، مستندسازی تکامل تدریجی تایپوگرافی و گرافیک عربی طی سال‌های اخیر و وحدت مجدد جهان عرب است. تنها دو معیار برای پذیرش آثار از سوی این موسسه اعلام شده است: ۱. آثار شرکت‌کننده باید به ‌زبان عربی طراحی شده و ۲. آثار باید در طول سه سال اخیر طراحی شده باشند. پوسترهای منتخب در نمایشگاه‌ها، موزه‌ها و موسسه‌های معتبر در طول سال در سراسر دنیا به نمایش گذاشته و به صورت دیجیتالی و چاپی آرشیو می‌شوند. اگرچه زبان عربی نقطه‌ی عطف این مجموعه از آثار به نظر می‌رسد، این موسسه آغوشش را به روی سایر زبان‌های غیرعربی (مانند فارسی و اردو که از اسلوب نوشتاری این زبان استفاده می‌کنند) بازکرده است. این امر خود نه تنها به وحدت دوباره‌ی ۲۲ کشور عربی کمک خواهد کرد، بلکه دیگر کشورهای غیر عربی را نیز (که از خط عربی به عنوان اسلوب نوشتاری رسمی یا حتی غیررسمی استفاده می کنند) دعوت به یکپارچگی در منطقه می‌کند.

این امر که آیا این موسسه خواهد توانست از طریق این پروژه‌ی بلند‌پروازانه در جهان عرب همبستگی ایجاد کند، تنها با گذر زمان اثبات خواهد شد. اما آنچه به وضوح مشخص است این است که زبان‌های غیرلاتین مانند عربی بدون شک مستحق چنین توجهی در مقیاس بین‌المللی هستند. اگرچه تعداد طراحانی که فراتر از مرزهای قراردادی تایپوگرافی عربی می‌روند روزبه‌روز در حال گسترش است، اما شمار مؤسساتی که این فعالیت‌ها را تشویق و پشتیبانی می‌کنند همچنان به نظر معدود می‌رسند. شاید یکی از مهم‌ترین تاثیرات این فعالیت‌ها از بین‌بردن فاصله‌ی چشمگیر بین رویکردهای سنتی (که عموماً ریشه در خوشنویسی دارند) و معاصر (که مبتنی بر قواعد مدرنیسم در تایپوگرافی و دیزاین هستند) است؛ فاصله‌ای که طی دهه‌ها و حتی سده‌ها تنها مانع از فرارفتن خوشنویسان از قواعد سنتی خوشنویسی و برقراری توازن بین اصول تایپوگرافی و خوشنویسی شده است. پیوندی که می‌تواند بنیان یک گرایش ساختارگرایانه و مفهومی را پایه‌گذاری کند که مبتنی بر اصول دیزاین مدرن و دوری گزیدن از برداشت‌های سطحی و ساده‌لوحانه از فرهنگ غنی این منطقه باشد. همچنین این فاصله مانع از جستجوی عمیق‌تر طراحان و تایپوگرافرها در ریشه‌های خوشنویسی و برخورد آگاهانه با آنها می‌شود. شاید این مؤسسات بتوانند فراهم‌کننده‌ی زمینه‌هایی شوند که مشوق مکالمات چندجانبه، پرورش تفکر انتقادی و به چالش کشیدن زیبایی‌شناسی و منطق متعارف باشند. بر این مبنا احتمال دارد که در آینده‌‌‌ای نه چندان دور شاهد به ثمر رسیدن پیشرفت‌های فرمی، مفهومی و تکنولوژیک در زمینه‌ی تایپوگرافی عربی باشیم.

درباره نویسنده

پویا احمدی تایپوگرافر و مدیر هنری مستقر در شهـر شیکاگو است. او پروفسور دیزاین و عضو هیات علمی در دانشگاه ایلینوی در شیکاگو، و از سال ۲۰۱۰ عضو هیأت تحریریه مجله نشان بوده است. آثار او در مجلات و نمایشگاه‌های بین‌المللی از جمله ای.آی.جی.ای، باشگاه طراحان تایپ نیویورک، دوسالانه‌ی دیزاین مسکو، و مجله‌های ایتس نایس دَت، گرافیک، گرافیس، اِتَـپ، آی.‌آن.دیزاین و … به‌ نمایش درآمده است. او فارغ‌التحصیل در مقطع فوق لیسانس از مدرسه دیزاین بازل و دانشگاه ایلینوی است.

پانوشت

1. Khatt Foundation

2. Huda Smitshuijzen AbiFares

3. Typographic Matchmaking

4. Typographic Matchmaking in the City

5. Super Type Family

6. 100 Best Arabic Poster

7. Rayan Abdullah (founding Dean of the faculty of applied arts and sciences at the German University in Cairo and he is also a Professor for Typography in Leipzig, Germany)

8. Ahmad Saqfalhait (Graphic Designer and acting Head of the Graphic Design Department at the German University in Cairo)

9. Darius Gondor (Graphic Designer and Lecturer at the German University in Cairo)

10. Jochen Braun (Graphic Designer and Lecturer at the German University in Cairo)

فهرست تصاویر

1- همسان‌سازی تایپوگرافیک، موسسه‌ی خط

2- همسان‌سازی تایپوگرافیک در شهر، موسسه‌ی خط

3- طراحی تایپ عربی برای تازه‌کاران، موسسه‌ی خط

4- صد پوستر برتر عربی، هویت بصری و وبسایت

5- صد پوستر برتر عربی، مستندسازی فرآیند کاری