اصطلاحات بنیادین طراحی تایپ و تایپوگرافی- اصطلاح «تایپوگرافی»

از میان اصطلاحات تخصصی طراحی گرافیک، «تایپوگرافی» یکی از واژگانی است که پس از ورود به ادبیات این رشته در ایران دچار کج‌فهمی‌ شده‌است. یا به‌عبارت ‌دیگر بخشی از بار معنای اصطلاحی آن نادیده گرفته شده‌است. برای آشنایی بیشتر با این موضوع، بد نیست نخست نگاهی بیندازیم به بعضی از تعاریفی که از این واژه در فرهنگ‌ها و دانش‌نامه‌های مطرح دنیا ارائه شده‌است.

• در دانش‌نامۀ بریتانیکا این واژه به این ‌صورت تعریف شده است: 1- طراحی (دیزاین) یا انتخاب شکل حروف برای شکل دادن به کلمات و جملات تا برای چاپ بر روی صفحات کاغذ (در قالب) بلوک‌های حروف آماده شوند. 2- این واژه به‌صورت تنها دلالت بر فعالیت‌ها و ملاحظاتی دارد که بیشتر به تعریف ویژگی‌های ظاهری صفحات چاپی مربوط می‌شوند.
• در فرهنگ لغت «وبستر» ذیل واژه تایپوگرافی آمده است: 1- حرفۀ تولید صفحات چاپی برای مطالب نوشتاری 2- سبک، آرایش یا ظاهر متون چاپ‌شده بر صفحه
• در فرهنگ لغت آکسفورد این واژه ‌این‌گونه توضیح داده شده است: هنر یا حرفه آماده کردن کتاب‌ها و… برای چاپ؛ به‌خصوص طراحی (دیزاین) و تنظیم شکل ظاهری متن برای چاپ

علاوه بر این تعاریف، در ادبیات تخصصی این رشته نیز تعاریف مختلفی از این اصطلاح ارائه شده است. یکی از دقیق‌ترین تعاریف، تعریفی است که خریت نورزایج (1) ارائه داده است. وی معتقد است که «تایپوگرافی نوشتن با حروف از پیش ساخته‌شده است.» به عبارتی او، برخلاف تعریف‌های فرهنگ لغتی، تعریفی از تایپوگرافی ارائه می‌دهد که مستقل از هرگونه رسانه خاص است. بنابراین تایپوگرافی تعیین ویژگی‌های بصری یک متن است؛ فارغ از اینکه این متن در قالب چه رسانه‌ای ارائه شود. این ویژگی‌ها شامل این موارد می‌شود: نوع فونتی که برای چیدن متن استفاده می‌شود، اندازه آن، فاصله‌ی بین کلمات، فاصله‌ی بین سطرها، نوع جداسازی پاراگراف‌ها، طبقه‌بندی عنوان با نسخه‌های بولد و ایتالیک و…، ارزش‌گذاری جملات و…

نکته دیگری که در تعریف نورزایج دیده می‌شود، تمایز تمام و کمالی است که او بین تایپوگرافی و حروف‌نگاری دست‌نویس (لترینگ) یا گرافیتی قائل می‌شود که همگی با آفرینش شکل‌های حروف سروکار دارند اما از یک سیستم تکرارشونده چینش حروف در کنار یکدیگر استفاده نمی‌کنند. و این یکی از اصلی‌ترین دلایل کج‌فهمی واژه تایپوگرافی در ایران است. تایپوگرافی هنر استفاده از «تایپ» است برای انتقال هرچه بهتر معنا. تایپ یعنی حروف از پیش طراحی و ساخته‌شده که در اثر تکرار و چینش آن‌ها در کنار هم کلمات، جمله‌ها و درنهایت متن ساخته می‌شود. تفاوت تایپ با سایر اشکال حروف در این موارد است: نخست اینکه تایپ حرف آماده و از پیش طراحی و ساخته‌شده است؛ اما فرم‌های دست‌نویس در لحظه خلق می‌شوند. دوم اینکه اصل اساسی ساخت متن به‌وسیلۀ تایپ، تکرار و چینش حروف جدا از هم در کنار یکدیگر است، اما در شکل دست‌نویس – اعم از خوشنویسی، گرافیتی، دست خط معمولی و…- واحد تکرارشونده وجود ندارد و فرم حروف در هر بار نوشتن دستخوش تغییراتی می‌شود. سوم اینکه در حالت دست‌نویس، فرد نویسنده بلاواسطه حروف را بر سطح موردنظرش می‌آورد اما هنگام تایپ کردن (حروف‌چینی) یک متن، واسطۀ بین نویسنده (حروف‌چین یا تایپیست) و سطحی که حروف بر آن ظاهر می‌شود، همان حروف از پیش ساخته‌شده (تایپ) است.

البته علاوه بر تعاریفی که آمد، تایپوگرافی یک معنای دیگر نیز در جوامع غربی دارد. در این معنا تایپوگرافی به معنای هرگونه برخورد فرمی با تایپ است. درواقع هنگامی‌که در یک رسانه گرافیکی طراح از تایپ به‌عنوان عنصر اصلی طراحی استفاده کند و نگاهش به تایپ نه لزوماً به‌مثابه عامل انتقال پیام که همچون یک فرم باشد که می‌توان هر برخورد زیبایی‌شناسانه‌ای با آن داشت تا یک اثر هنری با آن ساخته شود، گفته می‌شود که یک اثر تایپوگرافیک خلق شده است. در غرب کاربرد واژه تایپوگرافی در این معنا بسیار کم‌تر از کاربرد آن در معنای اصلی است که در بالا به‌طور مفصل شرح داده شد. درواقع اصل، همان معنای اول است و این معنای اخیر به آن اضافه شده است؛ اما دقیقاً برعکس این اتفاق در ایران افتاده‌است در ایران جز در مواردی اندک و در مقاله‌ها و متون تخصصی در اکثر قریب به اتفاق محافل، نمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها، نوشته‌ها و… تایپوگرافی در این معنای اخیر به کار می‌رود. تایپوگرافی در ایران اکثراً یعنی تولید یک اثر – معمولاً پوستر– با رویکرد فرمی به حروف. کمتر کسی است که تنظیم صفحات کتاب یا یک مجله با یک صفحه‌بندی ساده (مثلاً صفحه بندی یک رمان) را تایپوگرافی بداند درحالی‌که توجه به جزئیات و ویژگی‌های بصری متن و طراحی و تنظیم آن‌ها، اصلی‌ترین معنا و هدف تایپوگرافی است.