معرفی خطوط اسلامی- خط نسخ

ریشه‌ی خط نسخ

ریشه‌ی خط نسخ به کوفی می‌رسد. بدین ترتیب که خطی هم‌پایه و هم‌عرض کوفی بوده‌است به‌صورت نسخ ناقص، «النسخی» یا « الدّارج» که در ابتدا به نام خط حجازی معروف بوده‌است. نسخ به معنای محو، ابطال و زائل نمودن چیزی است و خط نسخ از آن جهت« نسخ» نامیده شد که پس از قاعده‌مند شدن، اکثر کتب را با این خط می‌نوشتند و به‌نوعی ناسخ خط‌های دیگر است. به خط نسخ «بدیع» و «منسوب» نیز گفته اند. بدیع به معنی نو و تازه و منسوب به معنی دارای سنت، تناسب و هماهنگی در اجزا. به علاوه به دلیل این‌که از سده‌ی چهارم تا کنون در کتابت آثار دینی و به ویژه قرآن کریم از خط نسخ استفاده می‌شود به آن خط« قرآنی» نیز می‌گویند.

اواخر قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری قمری را دوران ترقی و اوج زیبایی خط نسخ دانسته اند؛ زیرا تا قبل از آن نتوانسته بود قالب حقیقی خود را پیدا کند و در دوران وزارت ابن مقله و توسط وی تحت تاثیر شیوه‌ی محقق و ثلث تحت قاعده در آمد و در نهایت توسط ابن بواب و یاقوت مستعصمی به کمال خود رسید.

نسخ ایرانی

خط نسخ در ایران تا قبل از قرن یازده و دوازده هجری قمری به شیوه عربی و عثمانی مایل به ثلث و محقق نوشته می‌شد. «احمد نیریزی» آن را به شیوه ای خاص که گویی از خط نستعلیق چاشنی یافته درآورد و خطاطان ایران تاکنون از این شیوه پیروی کرده‌اند ؛ قط قلم در شیوه‌ی قدیم یا عربی(یاقوتی) محرّف و در شیوه‌ی جدید یا ایرانی (نستعلیق) بین مستوی و محرّف است.

خط نسخ خواناترین خطوط است. به همین جهت در طول تاریخ عهده دار انتقال اطلاعات بوده و مهمترین نقش را در کتابت نسخه های خطی داشته است؛ بیش از همه‌ی خطوط استعمال داشته و به خدمت قرآن کریم و صنعت چاپ گرفته شده است.

مهم‌ترین ویژگی‌ها

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های خط نسخ عبارت‌اند از:

تعادل میان سطح و دور

خط نسخ تقریبا یک‌دست و یکنواخت است؛ در اشکال آن نیمی سطح و نیمی دور به چشم می‌خورد و گردش قلم به اصطلاح نرم و گرم انجام می‌شود.این ویژگی مهم به خوانایی این خط کمک زیادی کرده‌است.

کرسی بندی

به طور کلی خط نسخ به لحاظ تعدد کرسی‌ها نسبت به خط ثلث،محقق و کوفی معتدل تر است؛ بدین ترتیب که تجمع حروف حول کرسی وسط است و اختلاف بالاترین و پایین ترین کرسی نسبت به کرسی وسط زیاد نیست. این ویژگی سبب افزایش تعادل و تناسب بصری خط نسخ می‌شود.

اتصال حروف به یکدیگر

در خط نسخ اتصال حروف به یکدیگر با حرکت تقریباً مستقیم قلم انجام می‌شود.این ویژگی سبب ایجاد انسجام و هماهنگی اجزای قرار گرفته روی خط کرسی وسط می‌شود.

زاویه قلم‌گذاری

در خط نسخ شیوه‌ی قلم گذاری به گونه‌ای است که اختلاف بین بیشترین ضخامت حروف( حرکت افقی در راستای خط کرسی) با ضخامت‌های کمتر( حرکات عمودی و مورب نسبت به خط کرسی) باعث ایجاد خاکستری متعادلی در کلیت حروف شده است. این نکته یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که سبب تسریع در خوانایی این خط می‌شود.

تناسب میان فضای مثبت و منفی

رعایت فاصله گذاری متناسب میان حروف، کلمات و سطرها در خط نسخ موجب شده‌است که نه مانند خط ثلث فشرده‌نویسی را شاهد باشیم و نه مانند خط کوفی از هم گسیختگی حروف و کلمات را.هم چنین وجود حلقه‌هایی با چشم‌های باز در برخی حروف باعث افزایش تعادل میان فضای مثبت و منفی و افزایش خوانایی می‌شود.

تناسب میان حروف هم‌سان

رعایت تناسب میان حروف متشابه مانند دوایر( ق، ل، ن، ی) سبب توازن و یکپارچگی و به دنبال آن سادگی و وضوح این خط شده‌است.

منابع

• فضائلی، حبیب الله (۱۳۹۰)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، سروش، تهران
• فضائلی، حبیب الله (۱۳۹۵)،تعلیم خط، سروش، تهران
• قلیچ خانی، حمیدرضا (۱۳۹۲)،درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، فرهنگ معاصر، تهران
• فرزانه، علی (۱۳۹۱)،قلم صنع مجموعه ای نفیس از آثار خوشنویسان بزرگ قدیم ایران، نقش رنگین، اصفهان