معرفی خطوط اسلامی- خط محقق

ریشه خط محقق به کوفی می‌رسد و توسط وراقان عراق و در زمان عباسیان و زمان مأمون ظهور یافته‌است و اولین خطی است که مورد تهذیب و هندسی‌کردن ابن مقله قرار گرفت. خط محقق یک دانگ و نیم دور و چهار دانگ و نیم سطح است و از این لحاظ به خط کوفی نزدیک است. محقق، یکی از اقلام سته است که در آن، اشکال حروف یک‌دست، یک‌نواخت و درشت‌اندام است و با فواصل منظم و بدون تداخل نوشته شده‌است. رواج خط محقق در دوران ابن بوّاب بوده‌است. خط ریحان از خط محقق اقتباس شده‌است. قط قلم در محقق، محرف‌تر از ثلث است و حروفش نسبت به ثلث از تنوع کمتری برخوردار است. لازم به ذکر است که در برخی از نمونه‌های خط محقق، گاه حالت‌هایی از ثلث دیده می‌شود و گاه خط ثلث برخی از ویژگی‌های محقق را در خود دارد. علائم و ضمائم خط محقق به شکل ظریف و ساده است و علامت‌های تزیینی بسیار ساده دارد.

خط محقق، ساده و واضح نوشته شده و ترکیبات پیچیده‌ای ندارد و خطی خوانا است که اغلب برای کتابت قرآن به کار می‌رود و به‌دلیل شکل کرسی‌بندی و سادگی حروف از خوانایی زیادی برخوردار است. در ادامه مهم‌ترین ویژگی‌های خط محقق ارائه می‌شود.

مهم‌ترین ویژگی‌ها

مهم‌ترین ویژگی‌های خط محقق عبارت‌اند از:

غلبه سطح بر دور

در خط محقق، سطح حروف بیشتر از دور آن است. دوایر «ن» و حروف مشابه آن از دور اندکی برخوردار­ند.

طُره (ترویس)

در خط محقق، «الف»‌ها با طره (ترویس) و به اندازه‌­ای بلند نوشته می‌شوند.

ارسال

حروف «و»، «ر» و «م» اغلب با ارسال نوشته می‌شوند. (ارسال، رها ساختن آزادانۀ قلم در هنگام نوشتن حروف است.)

کرسی‌بندی

کشیده‌های عمودی، بالاترین کرسی را تشکیل می‌دهند و سایر حروف اغلب حول کرسی وسط تجمع یافته‌اند، یا به کرسی وسط نزدیک شده‌اند. کرسی دوایر و حروفی مانند «ر» و «و» دارای عمق کمی است و به کرسی وسط نزدیک شده است. بنابراین سنگینی و تجمع کلمات و حروف بیشتر حول کرسی وسط یا خط زمینه است.

فشردگی فضای بین حروف

در خط محقق گاه حروف قبلی، فضایی برای حروف بعدی خود فراهم می‌آورند و در آن ریتم مناسبی بین «الف»ها و ارسال‌ها ایجاد می‌شود. با این حال در این خط، حروف به صورت فشرده نوشته نشده و از وضوح کافی برخوردارند.

عوامل مؤثر در خوانایی

تنوع اندازۀ دندانه‌ها، نوشتن حروف حلقوی با چشم‌های باز و وضوح حروف از دیگر عوامل موثر در خوانایی خط محقق است.

منابع

• زین‌الدین، ناجی (1968  م)، مصورالخط العربی، مکتب النهضه، بغداد.
• فضائلی، حبیب الله (1350)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملی، اصفهان.
• فضائلی، حبیب الله (1387) تعلیم خط، سروش، تهران.
• وبسایت کتابخانه و موزه ملی ملک

• James, David (1992), The master scribes, the Nasser D. Khalili collection of Islamic art, Qurans of 10^th to 14^th centuries AD, Khalili Collections.