معرفی خطوط اسلامی- خطوط تفننی یا خط نقاشی

معرفی

عوامل و محرکات بسیاری در شکل‌گیری خطوط مختلف اسلامی تاثیرگذار است، سرعت در نوشتن، زیبا­نویسی، تزیین و تفنن در خوشنویسی و کتابت از جمله این عوامل است که هر یک متناسب با کاربرد و حاصل ذوق و سلیقه خوشنویسان بوده‌است. هنگامی که خطوط مختلف شکل می‌گرفت، برخی از خوشنویسان در تزیینی کردن و ایجاد تفنن در خط تلاش می‌کردند. تزیین در خط سابقه‌ای طولانی دارد و انواع خطوط برای تزیین بناها، ظروف، سفالینه‌ها و… به کار رفته که معروف‌ترین آن خط کوفی تزیینی و بنایی است.

پس از خطوط تزیینی می‌توان از خطوط تفننی نیز سخن گفت. در طول تمدن اسلامی، کاتبان و خوشنویسان در تلاش برای به تصویرکشیدن خلاقیت و نوآوری به قابلیت‌های تازه‌ای دست یافتند که یکی از نتایج آن، استفاده از تفنن در خوشنویسی است. شاید بتوان عنوان «خط نقاشی» را برای خطوط تفننی به کار برد. بدین معنا که گاه با حروف، تصویر مشخصی خلق می‌گشت و گاه عنصری تصویری با خط تلفیق می‌شد. خطوط تفننی انواع متنوعی دارد که مهم‌ترین آن، خطوط مُشکّل، طغرا، معما، مثنی، گلزار، ناخنی و… است.

خطوط مُشکّل

تمایل به تصویری کردن خط و شکل بخشیدن به حروف، از تفنن‌هایی است که خوشنویسان به کار می‌بردند و یکی از نمونه‌های آن، خطوط مُشکّل است. در خطوط تفننی و از جمله خطوط مُشکّل گاه از ریتم حرکات و کشیده‌ها برای ترسیم شکلی خاص بهره برده شده و گاه حروف به صورت قرینه و متقارن به کار رفته است. در برخی از چرخاندن حروف برای ترسیم شکلی خاص استفاده شده است. در خطوط مُشکّل، بر جنبه بصری خط تأکید شده و تصویر همراه با خط دیده می‌شود و حتی گاه بر خط اولویت یافته به شکلی که در نگاه اول تصویر دیده می‌شود و از این لحاظ، عنوان خطوط مُشکّل برای این گروه از خطوط تفننی به کار رفته‌است. بدین‌گونه که تصویری از یک شیر یا پرنده با حروف خلق شده‌است. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های خطوط مُشکّل، مرغ بسم الله است.

طغرا

شیوه‌ای است که برای اسامی پادشاهان و سلاطین در بالای نامه­ها و فرامین کتابت می‌شد. در خط طغرا، «الف»ها در کنار قوس‌های بلند دوایر و کشیده‌ها به یکدیگر اتصال یافته‌اند. استفاده از فرم منحنی و اتصالات پیچیده حروف، مهم‌ترین ویژگی بصری خط طغرا است و حالت امضا داشته است (امضا سلاطین و پادشاهان). طغرا­نویسی با هر خطی امکان‌پذیر است اما بیشترین خطی که با آن طغرا نوشته شده، دیوانی و ثلث است.

معما

خطی است که به شکل تفننی به گونه‌ای رمز­آلود و معماگونه نوشته شده‌است، به شیوه‌ای که خواندن آن دشوار است. شاید بتوان سابقه معمانویسی در خط را در میان کاتبان دیوان‌های سلطانی و دفاتر قضاوت­ یافت. آن‌ها می‌بایست نوشته‌ها را طوری می­‌نوشتند که در دسترس دیگران قرار نگیرد. معما در خط، آن است که جمله یا عبارتی را از روی تفنن، طوری نویسند که خواندنش مشکل و محتاج دقت باشد و به طور عادی برای هر بیننده‌­ای، خوانا نیست بلکه تا حدودی به صورت پیچیده نوشته شده و خواندن آن، نیازمند تأمل بیشتری است.

مثنی

مثنی به معنای دوتایی، جفت و کتابت به شکل توأمان است به گونه‌ای که حروف با یکدیگر قرینه‌اند. در مثنی، دقت ترسیم حروف و قرینگی بسیار حائز اهمیت است.

گلزار

یکی از انواع خطوط تفننی است و در آن فضای داخل حروف با نقوش گیاهی، تزیینی و یا حیوانی پر شده‌است.

در برخی از خطوط تفننی، بخش‌­هایی از کلمه مانند شروع و ابتدای حروف با تقش گیاهی و تزیینی همراه شده‌است. گویی حروف، نقاشی شده و اثرات گردش‌های قلم‌نی کمتر است. ریشه و سابقه تلفیق نقوش گیاهی با حروف را می‌توان در کوفی تزیینی یافت.

خط ناخنی

شیوه‌ای تفننی است که از ناخن برای کتابت استفاده شده‌است. در کتابت و خوشنویسی از ابزارهای متنوعی برای کتابت استفاده شده و یکی از این ابزارها که برای تفنن به کار رفته ناخن ( انگشت سبابه یا میانه به همراه انگشت شست) است که سبب ایجاد فرورفتگی و برجستگی روی کاغذ شده‌است.

در پایان باید خاطر نشان کرد که خطوط تفننی فقط نمونه‌هایی که به آن اشاره شده را شامل نمی‌شود بلکه ممکن است نمونه‌های متنوع دیگری از خطوط تفننی نیز وجود داشته باشد و در این مقاله تلاش شده مهم‌ترین این خطوط بررسی و استخراج گردد. یکی از شیوه‌هایی که در منابع از آن به عنوان خطوط تفننی یاد شده سیاه‌مشق است. با این حال نگارنده معتقد است با توجه به این که سیاه‌مشق نخست با هدف تمرین خوشنویسان بوجود آمده و سپس به مرور بر ویژگی‌های زیبایی‌شناسانه آن به عنوان هنر اصیل و فاخر خوشنویسی تأکید شده به‌شکلی که خود مجردا یک قالب هنری محسوب می‌­شود، بهتر است از توضیح آن در مقاله حاضر پرهیز نموده تا در مقاله­ دیگر مفصلا درباره این شیوه فاخر خوشنویسی تحقیق شود.

منابع

• داماس، ژاک(۱۳۶۰)، هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم، یساولی، تهران.
• زين الدين، ناجي (۱۹۶۸  م)، مصور الخط العربی، مکتب النهضه، بغداد.
• فضائلي، حبيب الله (۱۳۵۰)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملي، اصفهان.
• مرقع رنگین(۱۳۶۶)، منتخبی از آثار نفیس خوشنویسان بزرگ ایران، جلد دوم، انجمن خوشنویسان ایران، تهران.
• F.Safwat, Nabil (۱۹۹۶),THE ART OF THE PEN: Calligraphy of the ۱۴th to ۲۰th Centuries(The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press.