معرفی خطوط اسلامی- خط کوفی اولیه

خط عربی از خطوط سريانی و نبطی نشأت گرفته است. از خطوط نبطی، خط نسخ و از خط سريانی که حيری هم خوانده می شد، خط کوفی شکل گرفت. خط نسخ كه به آن مستدير هم گفته شده، به‌دليل وجود دور بيشتر كه سرعت و سهولت نگارش را فراهم می‌كند، برای كتابت مكاتبات، دفاتر و نسخه‌نويسی استفاده می­‌شد و خط كوفی چون بيش از اين‌كه به كتابت نزديك باشد به ترسيم نزديك بود و توانايي جلوه قداست بصری را داشت، برای نوشتن مصحف به‌كار می‌رفت. در سرزمين های اسلامی، سبک حجازی و کوفی نخستين خطوطی هستند که برای نگارش قرآن به کار رفته اند. پس از سبک حجازی، رشد و تکامل خط عربی از طريق خط کوفی صورت پذيرفت. خط کوفی به لحاظ شکل ظاهری به دو شیوه کلی ساده و تزیینی مرسوم بوده‌است. کوفی ساده، خالص و خالی از تزیین است و کوفی تزیینی شیوه­‌ای است که عناصر تزیینی را دربردارد.

در کتب و رسالات قدیمی خط کوفی با نام‌­های مختلف مکی، مدنی، کوفی، بصری، مدور، مثلث، مایل و…. معرفی شده و به نظر می‌رسد این نام­‌ها نشان­ دهنده شیوه­‌های مختلف کوفی و ریزی و درشتی و جهات آن بوده که در صدر اسلام برای کتابت قرآن به‌کار می­‌رفت. به‌عنوان مثال، کوفی مایل شیوه‌ای بوده که با حالت مایل نوشته می­‌شده‌است.

کوفی اولیه

کوفی اولیه (1) از نیمه دوم قرن دوم هجری به مدت سیصد سال در کتابت قرآن به‌کار می­‌رفت. خط کوفی، نخست بدون اعراب و نقطه بود و سپس ابوالاسود دؤلی بر آن اعراب نهاد و توسط نصربن عاصم و یحیی بن یعمر نقطه­ گذاری شد.

کوفی اولیه اغلب از خطوط مستقیم افقی و عمودی تشکیل شده‌است و دور حروف به میزان اندکی در آن به چشم­ می‌آید. از دیگر ویژگی ­های این خط، اشکال مشابه حروف است که تشخیص حروف را از یکدیگر دشوار می‌نماید. در کوفی اولیه، تضاد حرکات مستقیم افقی و عمودی با حرکات منحنی به شکل برجسته­ای دیده می­‌شود. ساختار برخی از حروف به صورت مسطح و با ضخامت تقریباً نزدیک به یکدیگر نوشته شده و اضلاع موازی در برخی از حروف به‌کار رفته‌است. فشردگی و فراخی در نوشتن از دیگر ویژگی‌های خط کوفی است. گاه بین حروف، فاصلۀ چشم‌گیری وجود دارد به‌شکلی که بخشی از یک کلمه در یک سطر و بخشی در سطر بعدی است. در برخی دیگر، فضای منفی میان حروف به حدی ناچیز و فشرده است که به‌صورت خط باریک دیده می­‌شود و تضاد آشکاری با کشیده­‌ها و اتصالات بلند دارد.

مفردات خط کوفی

حرف الف به صورت دنباله‌دار نوشته شده‌است و انتهای آن به سمت راست متمايل است.

حروفی مانند «جـ»، «عـ»، «ن» و «لـ» حداقل حرکات قلم را داراست و با اين ويژگی، رسم ­الخط ساده‌­ای دارد.

مهم‌­ترین ويژگی‌ها

• حرکات مسطح افقی، عمودی و منحنی
• شکل­هاي مشابه يکديگر در حروف
• انفصال در حروف و کلمات
• فشردگی و فراخی
• پهنای حروف

در ادامه به توضیح این ویژگی‌ها پرداخته‌ایم:

1- حرکات مسطح افقی، عمودی و منحنی

در کوفی اولیه برخی از حروف با حرکات مسطح افقی و عمودی، برخی دیگر با حرکات مدور و گروهی با تلفیق حرکات مسطح و منحنی نوشته شده و از این رو ساختار هندسی ساده و مشخصی دارد.

2- شکل­‌های مشابه یکدیگر در حروف

در خط کوفی اولیه، حروفی مانند «صـ»، «ط»، «ک» و «د» به يکديگر شباهت دارند. با توجه به اين شباهت ‌ها، ميزان خوانایی پایین بوده‌است.

3- انفصال در حروف و کلمات

در برخی از نمونه های کوفی اولیه، فاصلۀ زيادی ميان حروف يک کلمه ديده می شود و در برخی ديگر، اين فاصله کمتر شده‌است. به شکلی که در پايان سطرها انفصال ايجاد شده‌است. بدین گونه که بخشی از کلمه در يک سطر و بخشی ديگر در سطر بعد قرار گرفته‌است. اين شيوه، احتمالاً با در نظر گرفتن “از بَر خواني” کلمات توسط خوانندگان صورت گرفته‌است.

4- فشردگی و فراخی

يکی از ويژگی­‌های خط کوفی اولیه، کنتراست در اندازۀ اتصالات حروف است، گاه حروف به‌صورت فشرده نوشته شده و فضای منفی اندکی بین حروف تشکیل شده‌است و گاه از کشيده ‌های بلند ميان حروف استفاده شده‌است.

5- پهنای حروف

در برخی از نمونه‌های کوفی اولیه، حرکات افقی و عمودی حروف با پهنایی تقریبا يک‌دست ديده می شود و تنها در شروع و دنباله های برخی از حروف، پهنايی نازک به‌کار رفته‌است. این در حالی است که در برخی ديگر، حروف قرار گرفته بر روی کرسی زمینه با پهنایی نازک و بدنه حروف و حرکات عمودی با پهنايی قطورتر ديده می شود.

معمولاً، انتهای الف و شروع برخی از حروف مانند «عـ»، «د»، «جـ»، و «ک» با نازکی همراه شده‌است. این در حالی است که حروف حلقوی اغلب قطور است و فضای منفی اندکی در آن دیده می­‌شود.

پانوشت

۱- دروش این سبک از خط کوفی را با عنوان “سبک عباسی نخستین” معرفی کرده است (دروش، ۱۳۷۹، ۳۴-۳۵)

منابع

• دروش، فرانسیس (1379)، سبک عباسی: قرآن­ نويسی تا قرن چهارم هجری، مجموعه هنر اسلامی، ج1، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
• سهیلی خوانساری، احمد(1359)، مقدمه کتاب گلستان هنر، تالیف قاضی احمد قمی، منوچهری، تهران.
• لینگز، مارتین(1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بید هندی، انتشارات گروس، تهران.
• یوسفی، غلامحسین (1384)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ پیمان متین، امیرکبیر، تهران.

• Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
• Lings, Martin & Safadi, Yasin Hamid (1976),  The Quran: Catalogue Of An exhibition Of Quran Manuscripts at The British Library, British Library By the world of Islam Publishing Company ltd, London.
• Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson , London.
• Schimmel, Annemarie (1992), Islamic Calligraphy, with the assistance of Barbara Rivolta, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 50, No. 1, pp. 1-56.
• Schroeder, Eric (1937), What Was the Badīʹ Script? Manuscripts in the Boston Museum of Fine Arts, Ars Islamica, Vol. 4, pp. 232-248.
• Whelan Estelle (1990), Writing the word of God: some Early Quran Manuscript and Their Milieux, part 1, Freer Gallery of Art and Department of the History of Art, University of Michigan, Vol. 20, pp. 113-147.