معرفی خطوط اسلامی- خط کوفی شرقی

در قرن سوم هجری قمری که با قرن نهم میلادی منطبق است، دو قسم کوفی شرقی و غربی در خط کوفی پدید آمد. این خطوط که حاصل تمایلات مورّب در خط بودند، نرم‌تر و پویاتر از کوفی راست گوشه هستند. خط کوفی شرقی، اواخر قرن چهارم قمری توسط خطاطان دوران عباسی گسترش یافت .این شیوه، خفی­تر و ظریف­تر از کوفی اولیه است؛ حرکات روان و آزادانه‌­تری دارد و به تدریج تحت تأثیر خوانایی خط نسخ قرار گرفته است. با این حال، خط کوفی شرقی تا ابتدای قرن هفتم هجری قمری/ سیزدهم میلادی در ایران برای نوشتن قرآن به کار می­‌رفت و خطاطان برای آراستن سرلوحة مذهّب سوره­‌ها از آن استفاده می کردند.

محققین هنر خوشنویسی در منابع، عناوین متعددی برای خط کوفی شرقی به کار برده‌­اند و «سبک عباسی نوین»، «بدیع» و «شکسته قوسی» برای این سبک مورد استفاده قرار گرفته است. لازم به ذکر است که خط کوفی شرقی دارای تنوع زیادی است. با این حال سعی شده تا با جمع­آوری نمونه‌های مرسوم، مهم‌­ترین ویژگی آن استخراج گردد. یکی از ویژگی‌­های خط کوفی شرقی، تنوع پهنا و نازکی حروف است که در مقایسه با کوفی ساده جالب توجه است، بدین گونه که حروف دارای قوت و ضعف هستند. استفاده از حرکات مثلثی و زاویه­دار از دیگر ویژگی­‌های این شیوه به شمار می‌­آید. در این شیوه برخی از حروف مورب­‌تر شده و به خط نسخ نزدیک شده و برخی هم‌چنان، ویژگی­‌های کوفی ساده را داراست. ضمنا نسبت به خط کوفی ساده از خوانایی بیشتری برخوردار است.

مهم­ترین ویژگی‌­های بصری خط کوفی شرقی

یک

«الف» اغلب به شکل مستقیم و گاه با انحنای ملایمی همراه شده و با طرّه نوشته شده است. ایستایی «الف»، تضاد آشکاری با حرکات مورّب دارد. اما در « ط » به سمت راست متمایل است. انتهای «الف» به سمت راست متمایل است، خصوصیتی که در کوفی ساده نیز به کار می‌­رفت. در حالت چسبان، انتهای الفِ چسبان به شکل نوک تیز از کرسی وسط عبور کرده و پایین­تر قرار گرفته است.

دو

در برخی از نمونه­‌های خط کوفی شرقی، هنگام چسبیدن حروف به یکدیگر اشکال دندانه‌­دارِ شبیه به v به وجود آمده که پایین تر از خط کرسی وسط قرار گرفته است. چنین خصوصیتی شاید به این دلیل باشد که در خط کوفی شرقی، حروف در ابتدا به صورت جدا از هم نوشته می‌­شد و سپس با خطی موئین به هم متصل می­‌گشت.

سه

حرکات برخی از حروف مانند «ب »، «ف» «و»، «ر» و … اغلب به صورت مورّب و زاویه دار نوشته شده‌است.

چهار

حرکتِ نزولی قلم در دوایر نون به آرامی و در اندازه ­ای بلند صورت گرفته و گاه به شکستگی ملایمی منتهی شده‌است. دوایر نون و اشکال مشابه آن، اغلب فضایی را برای حروف بعدی خود فراهم کرده و به شکلی عمیق تا زیر خط زمینه گسترش یافته‌است. این در حالی است که در حرف «ل» مانند شیوه­ کوفی ساده، زاویه نزدیک به ۹۰ درجه تشکیل شده‌است.

منابع

• دروش، فرانسیس (1379)، سبک عباسی: قرآن­نويسي تا قرن چهارم هجري، مجموعه هنر اسلامی، ج1، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
• لینگز، مارتین(1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بید هندی، انتشارات گروس، تهران.
• یوسفی، غلامحسین (1384)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ پیمان متین، امیرکبیر، تهران.
• Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
• Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson , London.
• Schroeder, Eric (1937), What Was the Badīʹ Script? Manuscripts in the Boston Museum of Fine Arts, Ars Islamica, Vol. 4, pp. 232-248.