معرفی خطوط اسلامی- خط کوفی مغربی

سرزمین مغرب اسلامی در آغاز قرن دوم هجری، شمال غرب آفریقا و اسپانیا را شامل می‌شد و امروزه مراکش، الجزایر، تونس و لیبی را دربر می‌گیرد. در‍ قرن سوم هجری قمری که با قرن نهم میلادی منطبق است، دو قسم کوفی شرقی و غربی در خط کوفی پدید آمد. این خطوط که حاصل تمایلات مورّب در خط بودند، نرم‌تر و پویاتر از کوفی راست‌گوشه هستند. خط مغربی، تنها خط کامل پیوسته‌ای است که مستقیماً از خط کوفی مشتق شده است. این خط را می‌توان در قیاس با سایر شیوه‌های خطاطی، همتای مغربی خط کوفی مشرقی دانست. این خط در مراکز اصلی مغرب زمین به روش‌های مختلفی به کار می رفت و از میان آن می‌توان از شیوه‌هایی مانند «قیروانی»، «اندلسی»، «فاسی»، و «سودانی» سخن گفت.

خط مغربی اولین بار در «قیروان» تحت قاعده درآمد. سپس می‌توان از خط «فاسی» سخن گفت. خط فاسی به نسخ شباهت دارد و شیوه «اندلسی» از خطوط نرم و منحنی برخوردار است و با قلم‌مو و به شکل آزاد نوشته می‌شد. اندلسی اغلب به صورت فشرده و کوچک نوشته می‌شد و در مقابل، شیوه  فاسی بزرگ‌تر و باز تر به کار می‌رفت. تا قرن شانزدهم میلادی این دو شیوه تبدیل به یک خط با اندازه‌ای متوسط شدند. سبک «سودانی» در تضاد با خطوط فوق، از ساختار ضمخت و زاویه‌دار برخوردار است و نقطه  مقابل فاسی و اندلسی محسوب می‌شود.

ویژگی‌ها

یک

یکی از مهم­‌ترین ویژگی­‌های خط مغربی، آزادانه نوشتن و حالت قلمویی در حرکات حروف است؛ بدین گونه که حرکات کلی حروف بیشتر از اینکه حرکات قلم نی را تداعی کند، حالت قلم مویی و آزادانه دارد. این حالت احتمالا به نوع قلمی که کاتبان از آن استفاده می­‌کردند مربوط می­‌شود.

دو

رسم‌الخط برخی از حروف مغربی نیز، متفاوت از خطوط شرقی است مانند حروف فا و قاف. بدین‌گونه که نقطه «فـ» در پایین قرار گرفته و حرف «قـ» با یک نقطه در بالای آن کتابت می‌شد.

سه

در برخی از نمونه‌های خط مغربی، رسم‌الخط «ه» متفاوت است و گردش‌های قلم از قاعده جالب توجهی پیروی می‌کند.

چهار

تفاوت دیگر خط مغربی از شیوه کتابت کاتبان نشأت می‌گیرد. این خصیصه به روش تعلیم در آن سرزمین‌ها مرتبط است. ابن­ خلدون در رابطه با روش کتابت در اندلس و مغرب زمین اشاره می‌کند که طریقه آموزش خط در این سرزمین‌ها مانند شرق به شیوۀ مفردات نیست، بلکه شاگرد از طریق تقلید خط و نوشتن تمام کلمه آموزش می‌دید. از این مطلب مشخص می‌شود که در خط مغربی، کاتبان فراگرفتن خط را با نوشتن کل کلمات می‌آموختند در حالی که در شرق، آموزش مفردات نخستین اصل و قاعده در فراگیری خط محسوب می‌شد.

پنج

در خط مغربی، طره حرف الف مانند نمونه‌های خط کوفی شرقی به سمت چپ برگشته است. در حالت چسبان، انتهای الف چسبان به شکل نوک‌تیز از کرسی وسط عبور کرده و پایین‌تر آمده است.

شش

از مهم‌ترین ویژگی‌های خط مغربی، حرکات گود و تقریبا نیم دایره برخی از حروف است که به شکل اغراق‌آمیزی پایین خط زمینه امتداد یافته است. دوایر نون و اشکال مشابه آن به شکل بارزی عمیق و بلند بوده به شکلی که با حروف سطر بعد نیز تداخل یافته است. حروف «و»، «ر» و دنباله «م» نیز اغلب بلند و اغراق‌آمیز است. همچنین، سَر حرف «ع» در برخی از نمونه‌ها با اندازه‌ای بلند نوشته می‌شد.

هفت

الف حرف طاء به صورت کج نوشته شده‌است.

هشت

در اغلب نمونه‌های خطوط مغربی، حروف «ص» و «ض» به شکل مستدیر یا مدور و بدون دندانه است. با این حال در برخی از نمونه‌ها به شیوه کوفی ساده و به شکل مبسوط نوشته شده‌است.

نُه

آناتومی حرف دال، شکلی شبیه به «لب» دارد.

ده

تنوین و فتحه و کسره در خط مغربی به شکل افقی و مستقیم نوشته شده‌است و به صورت مورب نیست.

منابع

• ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد(1353) مقدمه ابن خلدون، ج 2، ترجمه محمد پروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
• زین الدین، ناجی (1968  م)، مصور الخط العربی، مکتب النهضه، بغداد.
• سفادی، یاسین حمید) 1381(، خوشنویسی اسلامی، ترجمه مهناز شایسته فر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.
• فضائلی، حبیب الله (1350)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملی، اصفهان.
• فضائلی، حبیب الله (1387) تعلیم خط، سروش، تهران.
• لینگز، مارتین(1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بید هندی، انتشارات گروس، تهران.
• Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
• James, David (1992), The master scribes, the Nasser D. Khalili collection of Islamic art, Qurans of 10^th to 14^th centuries AD, Khalili Collections.