معرفی خطوط اسلامی- خط رقعه

خط رقعه(رقعی)

در طول تاریخ خوشنویسی هرگاه خطی شکل می‌­گرفت، کاتبان در استفاده های بعدی تلاش می­‌کردند با دخل و تصرف، شیوه هایی متنوع از آن خط ابداع کنند. یکی از این تغییرات، استخراج خطی مختصر به منظور استفاده در حوائج فوری و تند نویسی بود. تند نویسی یکی از محرک­‌های اصلی رواج و شکل­‌گیری خطوط مختلف بوده‌است. یکی از این خطوط، خط رقعه است. رقعه در لغت به معنای پاره و نامه است. خط رقعه با الهام از خطوط نسخ و دیوانی به‌وجود آمده و هدف اصلی از وضع آن افزایش سرعت در نوشتن بوده‌است. خاست‌گاه خط رقعه که فرم ساده شدۀ خط نسخ است، به ترکیه عثمانی باز می­‌گردد. در منابع، سابقۀ تاریخی خط رقعه از نمونه­‌های موجود قدیم که به‌دست آمده‌است به سال ۸۸۶ ق می­‌رسد و براساس اسناد موجود، خط رقعه بر صورت اولیۀ خود از زمان سلطان محمد فاتح پیدا شده‌است و در روزگار ممتازبک فرزند مصطفی افندی به سال ۱۲۵۵ ق در سراسر امپراتوری عثمانی معمول بوده‌است.

خط رقعه، شیوه­‌ای فربه‌تر از خط نسخ و کوتاه‌اندام و جمع و جور است و اندازۀ تنۀ اصلی حروف کوتاه قامت نوشته می­‌شود. رقعه خطی واضح و روشن است و امروزه برای نوشتن عناوین کتاب­‌های عربی کاربرد فراوانی دارد.

در خط رقعه از نسبت­‌ها و دانگ­‌های میانی دم قلم کمتر استفاده شده‌است و به‌ویژه ظرافت کمتری در شروع و ختم حروف دیده می­‌شود. الف با کمترین تنوع کتابت شده و شروع و ختم حروف با حداقل تنوع در قلم‌رانی نوشته شده‌است.

در خط رقعه، حرکات سطح بیشتر از دور حروف است. میزان سطح حروف سه برابر دور است.

یکی دیگر از ویژگی‌های خط رقعه، اشکال ترکیبی حروف است که احتمالا به دلیل سرعت در نوشتن به وجود آمده‌است.

در خط رقعه، شروع حرف “هـ ” اغلب به شکل باز نوشته می‌شود.

انتهای حرف “ق” با دنباله‌­ای به سمت چپ برگشته‌است.

دو نقطه­‌ها و سه نقطه­‌ها به‌شکل پیوسته کتابت می‌شود؛ خصوصیتی که احتمالا به دلیل سرعت در کتابت، تندنویسی و آسان­ نویسی ایجاد شده‌است.

منابع

• زين الدين، ناجی (۱۹۷۲م)، بدائع الخط العربي، وزاره الاعلام، بغداد.
• زين الدين، ناجی (۱۹۶۸  م)، مصور الخط العربی، مکتب النهضه، بغداد.
• فضائلی، حبيب الله (۱۳۵۰)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملی، اصفهان.
• فضائلی، حبيب الله (۱۳۸۷) تعلیم خط، سروش، تهران.
• قلیچ­خانی، حمیدرضا (۱۳۸۸)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، روزنه، تهران.
• یوسفی، غلامحسین (۱۳۸۴)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمه­ ی پیمان متین، امیرکبیر، تهران.