معرفی خطوط اسلامی- خط ثلث

وجه تسمیه خط ثلث این است که یک سوم حرکات آن سطح و دو سومش دور است. در برخی از منابع آمده‌است که خط ثلث مانند خط محقق از کوفی پدید آمده‌است؛ به این ترتیب که از خط کوفی، قلم جلیل و طومار استخراج گشته و سپس قلم ثلثین و ثلث از جلیل و طومار پیدا شده‌است. خط ثلث در زمان ابن مقله قاعده‌مند شد و ابن بواب و یاقوت مستعصمی آن را به زیبایی و کمال رساندند و در نهایت به‌عنوان شیوه‌­ای متناسب با تزیین و کتیبه­ نگاری به‌کار رفت.

توقیع و رقاع از فروع ثلث ­هستند. توقیع ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می­رفته‌است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر­نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود.

خط ثلث در ایران و به ویژه در کتیبه­ نگاری، نوشتن عنوان سوره­‌ها و سرلوحه‌ها کاربرد فراوانی داشت. بایسنقرا میرزا، علیرضا عباسی و علاءالدین تبریزی از بزرگترین خوشنویسان خط ثلث در ایران بوده‌اند.

در خط ثلث مفرداتی دیده می‌شود که مختص این خط است. برخی از این مفردات در تصویر زیر آمده‌است:

ویژگی­‌های خط ثلث

1- طره یا ترویس(سَرَک) در حروفی مانند «ا»، «د»، «ر»، «ه»، «لا» و«ک» به‌کار رفته‌است.

2- دنباله­‌های حروف در خط ثلث با نیش قلم و نسبت­‌های کمِ قلم نوشته می­‌شود.

3- در خط ثلث برخی از اجزای حروف متداخل‌اند و به یکدیگر چسبیده­‌اند.

4- ثلث بیشتر مایل به دور است و دوایر نون و دوایر معکوس با عمق و دور زیاد نوشته‌می شود.

استفاده از ثلث در کتیبه نویسی

خط ثلث از گذشته تا به حال به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردی که داشته در کتیبه­‌نویسی کاربرد فراوانی یافته‌است. کتیبه نوشته‌ای است حاشیه­ مانند که دور سردر عمارت و بر بدنه­ دیوار مسجد و مقبره و بقعه و تخت و کرسی و در و نیز بر کرانه­ پارچه و سفره و بیرق و جامه (جامه­ خانه­ کعبه) و زین­‌پوش و جلیل اسب و پوشش تکیه­‌ها و غیره نوشته می‌شود. نوشتن هر خط به‌صورت کتیبه امکان‌پذیر است اما خط ثلث در کتیبه‌نویسی کاربرد فراوانی یافته‌است؛ زیرا درشت اندام است و با قوس­‌ها و انحناها و اتصالات مختص خود از فاصله دور چشم‌گیر و باشکوه به نظر می­‌رسد. خط ثلث مانند کوفی تزیینی و بنایی سازگاری مناسبی با کاشی‌کاری و تزیینات و رنگ بناها دارد.

تنوع برخی از حروف ثلث مانند «ر»، «و»، «ن»، «م»، «ه» و کشیده­‌های عمودی در کتیبه‌­نویسی جالب توجه است. در کتیبه­‌های خط ثلث، حروف تو در تو نوشته شده و در ترکیبات آن از ترفند­های متنوع بصری استفاده شده‌است؛ بدین‌گونه که گاه با سطرهای متنوع به‌کار رفته و حروف بر روی هم سوار شده­ یا بخش‌هایی از حروف از روی هم عبور کرده‌است. گاه یک کشیدگی یا مد، فضای مناسبی را برای قرارگیری سایر حروف فراهم کرده یا دوایر و ارسال­‌ها در کنار یک‌دیگر ریتم موزون و هماهنگی را ایجاد نموده‌است. همچنین، اتصالات منحصر به فرد خط ثلث، ترکیبات بکر و متنوعی را در کتیبه­‌ها فراهم آورده‌است.

منابع

• آرشیو موزه میرعماد
• دهخــدا، على اکبــر(1377)، لغت نامه دهخــدا، ج 12، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر ســید جعفر شــهیدى، موسســه انتشــارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران
• زين الدين، ناجي (1968  م)، مصورالخط العربی، مکتب النهضه، بغداد
• صحراگرد، مهدی (1391)، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی کتیبه­های آستان قدس رضوی، شرک به نشر، آستان قدس رضوی، مشهد
• فضائلي، حبيب الله (1350)، اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی، انجمن آثار ملي، اصفهان
• فضائلي، حبيب الله (1387) تعلیم خط، سروش، تهران
• مرقع رنگین(1364)، منتخبی از آثار نفیس خوشنویسان بزرگ ایران، جلد اول، انجمن خوشنویسان ایران، تهران
• مرقع رنگین(1366)، منتخبی از آثار نفیس خوشنویسان بزرگ ایران، جلد دوم، انجمن خوشنویسان ایران، تهران